Piše: Ljubiša Marinović, dipl.ing šumarstva
Kompleks raznovrsnih šumskih ekosistema u brdsko-planinskim područjima Srbije, pruža trajne osnove i mogućnosti za uspešno gajenje svih vrsta lovne faune. Stanje i stepen očuvanosti šumskih ekosistema u najvećoj meri odražava stepen očuvanosti prirode i biotopa divljači te direktno deluje na podobnost, opstanak i razvojnajvažnijih vrsta naše lovne divljači. Sadašnja brojnost i stanje populacija osnovnih vrsta krupne divljači kao i veoma ekstenzivno gazdovanje predstavlja osnovnu i zabrinjavajuću smetnju boljem korišćenju stanišnih potencijala ispod kojih se sada nalazi.
Pojedine vrste su veoma ugrožene i proređene i naseljavaju dislocirana i ograničena staništa (tetreb, divokoza, medved, kamenjarka). Areali pojedinih vrsta se poklapaju, koriste iste stanišne prostore šumskih ekosistema koji u ukupnoj obrasloj površini pod šumom brdsko-planinskog područja Srbije čine visoke izdanačke šume na 90% teritorije. Preostalih 10% zauzimaju planinski krševi, stene, šikare i šibljaci neproduktivnih ili malo produktivnih staništa za šumsku ili drugu proizvodnju. To su uglavnom kompleksi planinskih pašnjaka krševitih strana planina i slivovi klisura i kanjona malih prostora, veličine od 1000 do 5000 pa i 10.000 ha. Ove površine se uz ogromne napora i ekonomske izdatke delimično mogu prevesti u više uzgojne oblike različite funkcionalne namene.
Međutim ova staništa su floristički i fito-cenološki veoma bogata raznovrsnim vrstama, što predstavlja veliku pogodnost za uzgoj divokoza i drugih vrsta divljači, kao i uspostavljanje biološke ravnoteže u prirodi a samim i posebnog tretmana tih područja.
Uspešnim naseljavanjem divokoza na području Đerdapa (D. Bojović 1964.) i u Zlotskoj klisuri (M. Hadži Pavlović 1982-1984.) koje su nekada pripadale autohtonoj fauni tih biotopa stekla su se odgovarajuća stručna iskustva i saznanja, koja predstavljaju osnovna načela i principe za buduće intencije popunjavanja praznih ekoloških niša adekvatnih sličnih staništa brdsko-planinskih područja Srbije.
EKOLOGIJA STANIŠTA I POPULACIJA DIVOKOZE
Divokoza je pleistocenska vrsta koja naseljava staništa vrlo izraženog reljefa u šumskom pojasu na gornjoj granici šuma i planinskih pašnjaka kao i klisura i kanjona reka u kojima se zadržala reliktna vegetacija iz njenog postanka.
U velikom dijapazonu nadmorskih visina staništa od 100 do 2.500 m divokoze žive u najrazličitijim klimatskim uslovima i vertikalIiom rasprostranjenju biljnih zajednica. Vertikalne migracije dnevne i sezonske su karakteristična potreba u načinu života divokoza na ovim specifičnim staništima.
Divokoza je društvena životinja, kreće se u grupama koje čini porodica od 3-7 jedinki, kao i u sezonskim krdima koja broje od 30 – 100 grla. Svako krdo ima svoju teritoriju i u normalnim uslovima stanišnog prostora zauzima 400 – 500 ha ukupne površine. Stado je prilično verno staništu u okviru svojih normalnih prehrambenih migracija na manje udaljenosti u okviru teritorije.
SPONTANE MIGRACIJE PREDNOSTI ŠIRENJA AREALA
Međutim, ponekad se migracije divokoza dešavaju i na veće udaljenosti, uslovljene povećanom gustinom populacije u lovištu, traženjem novih slobodnih potencijala i usled progona od strane predatora i čoveka.
Takve migracije su pojedinačne, nisu stalne, periodično se javljaju i obično jedno, dva do pet grla napusti stado i stanište te krene u osvajanje novih prostora prelazeći podbrđa, njive, autoputeve i pruge da bi se nastanile na sasvim dislociranim klisurama i planinskim stenjacima. Ovo potvrđuju izolovana nalazišta severno od Drave u Austriji, na nadmorskim visinama sredogorja od 430 – 1.000 m, udaljene od stabilnih i brojnih populacija divokoza koje su postigle pune kapacitete primećene su pojedinačne migracije na susedllim dislociranim lokalitetima. Divokoze iz Tarske populacije viđene su 1980-1982. god. kod Ljubovije i Kosjerića, zatim u kanjonu Kamišine, a u 1988. u kanjonu Rzava odstreljen je jarac od 100 poena gde se i sada nalazi do 30 grla.
Predznaci širenja areala migracijama na nova staništa zabeležena su u istočnoj Srbiji sa lokaliteta Đerdapa i Zlotske klisure gde je divokoza uspešno naseljena 1964. i 1984. godine. Naime, sredinom sedamdesetih godina desetak kilometara u zaleđu Đerdapske klisure u reonu Štrbačkog korita Sokolovica primećeno je nekoliko pari divokoza koje se nisu održale. 1973 – 1975. na Deli Jovanu u nekoliko navrataje viđen jedan jarac od strane lovočuvarske službe LU Salaš i LU Negotin.
SADAŠNJA STANIŠTA I BROJ DIVOKOZA U SRBIJI
Do pre samo jednu deceniju divokoze su u mnogo većem broju nastanjivale svoja autohtona staništa u Srbiji. Međutim aktuelni socijalno-politički događaji, koji su za nama, su u svim privrednim granama pa i u lovstvu ostavili duboke tragove koji se uz ogromne napore mogu vratiti na optimalno stanje.
Sadašnja brojnost divokoza je ispod optimalnih pa i minimalnih kapaciteta za pojedina staništa. Brojnost u kanjonu Drine u NP Tara svedena je svega na 60 grla (1996. godin), a do skora je brojala oko 500 grla (1992.). Šarska populacija je u nešto boljoj brojnosti od oko 500 grla, što predstavlja 25% od optimalnog kapaciteta. Na Prokletijama lov pod zabranom jer brojno stanje iznosi 240 grla,
Na novo naseljenim staništima u Đerdapskoj i Zlotskoj klisuri populacije su stabilne sa brojnim stanjem od 150 i 120 grla u matičnim fondu.
Vrlo značajno je napomenuti da su naseljavanja divokoza izvršena 1964. godine u Polimlju – kanjon Dubočice sa 11 grla i na Stolovima u Ibarskoj klisuri sa 13 grla. Obe populacije do sredine 70.-ih godina su dostigle brojnost od oko 150 grla. Sada su Stolovi istrebljeni, a u Polimlju se viđaju pojedinačni primerci.
POTENCIJALNA STANIŠTA I MOGUĆA BROJNOST DIVOKOZA U SRBIJI
Potencijalna staništa za naseljavanje divokoza u Srbiji predstavljaju klisure i kanjoni sa kserotrnom i submediteranskom vegetacijom, kao i visokoplaninski pašnjaci i šumska staništa koja su između dva rata i kasnije hranila više hiljada domaćih koza i ovaca. Sada su obrasla rehabilitovanom vegetacijom sa vrlo malim brojem stanovništva u njihovoj neposrednoj okolini usled velikih migracija u gradske sredine. Specifičnost mikroklimatskih, orografskih, geoloških i drugih činilaca su omogućili formiranje vrlo identične refugijalne tercijalne flore i složene reliktne vegetacije u klisurama i kanjonima Srbije. U ovaj kompleks činilaca koji povoljno deluju na razvoj vegetacije klisura i kanjona i na uzgoj divokoza u njima ulaze:
– povećana relativna vlaga vazduha
– smanjeno kolebanje temperature vazduha i tla
– smanjeno delovanje vetra,mraza, suše i brzo topljenje snega,
– brža sukcesija biljnih vrsta i duža fenofaza vegetacije (matr-novembar)
– povoljno delovanje krečnjačke podloge u očuvanju toplote, kao i u snabdevanju
biljaka karbouatima i formiranju povoljnih osobina zemljišta, stvaranju humusa i zastupljenosti velikog broja vrsta trava,
– napuštanje stočarstva sa ovih prostora i minimalni broj ovaca i koza ne predstavljaju konkurenciju divokozama u ishrani i korišćenju životnog prostora.
Detaljna istraživanja fitocenologa su pokazala da biljnu vegetaciju potencijalnih staništa klisura i kanjona predstavljaju tennofilne i mezofilne polidominantne šume : sladuna i cera; kitnjaka i grabića; bukve sa orahom; submontanske bukove šume; šume hrasta, graba i lipe; šikare grabića i jrgovana; crnog jasena i jorgovana; šume crnog graba; niski šibljaci rujai jorgovana; visoki šibljaci sa javorom, jorgovanom i mečjom leskom; šume crnog graba i crnog bora; šume bukve i jele; šume smrče, jele i bukve na krečnjacima;šume crnjuše, kao i šume belog bora na serpentinu.
GUSTINA POPULACIJE I MINIMALNA POVRŠINA STANIŠTA
Kako bonitiranje lovišta predstavla jednu relativnu radnju za utvrđivanje kvaliteta i kapaciteta lovišta, mi za određivanje gustine populacije moramo raspolagati određenim brojčanim parametrima.
Divokoze ne pokrivaju ravnomerno životni prostor, već se u zavisnosti od godišnjeg doba, sastava vegetacije i veličine krda u većem ili manjem broje kreću i nalaze u zavisnosti od potencijalnih staništa.
Tako u Švajcarskim alpima gde se divokoze uopšte ne love iznose podatak da na 100 ha živi najviše 30 grla, sa prirastom jaradi. U drugim delovima Švajcarske – Tissinu brojno stanje ocenjuju od 43 – 45 grla na 1.000 ha; u drugom reonu 107 grla, a u Waadtu 270 grla na 1000 ha, koja je i najviša vrednost.
Gustina naseljenosti divokoza u Sloveniji je oko 4,5 – 6 grla na 100 ha.
Na osnovu bonitiranja staništa i dosadašnjih iskustava iz lovišta Đerdap, Tara, Zlotska klisura i Rtanj koja po kvalitetu pripadaju prvom bonitetnom razredu određivana je gustina populacije od 9 – 10 grla na 100 ha. Mada je ona periodično i na Tari i na Đerdapu išla od 12 -14 grla na 100 ha, kada su populacije imale brojnost od oko 500 grla na Tari na 4.300 ha staništa i oko 250 grla na Đerdapu 1.800 ha staništa. Sadašnja brojnost od 120 grla u Zlotskoj klisuri na površini staništa od 800 ha ima povećanu gustinu populacije od 15 grla na 100 ha, kod koje su već prisutne spontane migracije na nova staništa u planinskom masivu Južnog Kučaja i šire.
Iz svega do sada možemo zaključiti da potencijalna staništa, klisure i kanjoni, kao i niži stenoviti planinski masivi do 1.300 m nmv predstavljaju specifična kvalitetna staništa u najvećem delu I i Il boniteta, sa nosivom gustinom populacije od 8 – -10 grla na 100 ha, a u termofilnijim staništima i do 12 grla na 100 ha. Takođe smatramo da minimalna veličina lovišta potencijalnog staništa ne bi smela biti manja od 1.000 – 1.500 ha, gde bi se održavala populacija od 100 – 120 grla.
POTENCIJALNI REPRO-CENTRI ZA RASELJAVANJA
Sadašnje stanje i brojnost divokoza u lovištima Srbije ne daju nadu za masovno naseljavanja divokoza na nova staništa.
Zbog nemogućnosti da se nabave žive divokoze za naseljavanjenovih staništa u NP Đerdap je 1982. godine ulovištu Đerdap-Štrbac napravljena je jedna hvataljka te vrste i sistema hvatanja (M. Hadži Pavlović), kojom su hvatane divokoze za naseljav Zlotske klisure. Sada se i ovom lovištu pravi identična hvataljka prečnika 8 n stubovima visine 3,2 m ograđenom pletenom žicom iste visine sa dvoje padajućih prolaznih vra ta i solištem u sredini. To su jedina dva lovišta iz kojih se mogu divokoze hvatati i raseljavati na susedna staništa, kao što su : Bosman-Sokolovac u NP Đerdap, Rtanj, Veliki i mali krš, Stol, Beljanicu i druge. Ona godišnje mogu da realizuju relativno mali broj žive divljači, svega 5-10 grla.
U nacinalnom parku Durmitor živi vrlo kvalitetna populacija divokoza koja je u usponu i broji oko 1.800 grla, ali sistem hvatanja nije rešen i divljač se ne isporučuje u te svrhe.
Divokoze se mogu nabaviti i van granica zemlje – u Rumuniji, odakle bi dobili visokokvalitetnu Karpatsku divokozu, kao i iz susedne Makedonije iz lovišta Karadžica, Pelister i druga gde ima oko 2.500 grla.
Da zaključimo
Ekološka niša divokozje divljači je još uvek-slobodna i njenim popunjavanjem će se harmonično zaokrižiti ekosistemi na novim prostorima. Da bi se sprovela naseljavanj divokoza na nova staništa neophodno je obezbediti odrđene uslove :
– odabrati kvalitetne lokalitete za naseljavanje i ustanoviti lovna područja za divokozu,
– obezbediti zaštitu divokoze i intenzivnu redukciju predatora radi formiranja
stabilnih populacija (vuk, divlja mačka, i dr.)
– podizanje novih objekata za hvatanje divokoze u NP ”Tara” i Durmitoru,
– izbor lokaliteta za inicijalna naseljavanja i izgradnja malih prihvatilišta-karantina,
površine od 5-10 ha sa potrebnim uzgojno tehničkim objektima,
– preduzeti zaštitu divokoze na novim lokalitetima na kojima se ona sama spontano naseljava i obučiti lovce i lovne radnoke za njen uspešan uzgoj.
Poseban tretman i viši stepen korišćenja stasnišnih potencijala krševitih planinskih kompleksa, klisura i kanjona na području Srbije, u ekonomskom, lovno-turističkom i naučno biološkom pogledu na najbolji način može se aktivirati i postići naseljavanjem i gajenjem i gajenjem adekvatnih vrsta krupne divljači na novim prostorima.
